User:Aysenurb27

Parşömenin Tarihsel ve Kültürel Değeri

Özet

Charta Pergamena yani Bergama Kâğıdı olarak adlandırılan parşömen, ismini Pergamon Krallığı’ndan, Bergama’dan alır. Keçi/koyun derilerinin tüylerinin ve yağlarının el bıçakları ile temizlenerek inceltildiği ardından gerilerek kurutulduğu bir yazı malzemesidir. (Pavlis, 2022) İnsanoğlunun papirüsten sonra parşömeni kullanmasının sebebi; dayanıklı, uzun ömürlü, ince olması, her iki yüzüne de yazı yazılması, kolay taşınması, yüzeyi pürüzsüz olduğu için mürekkep ile yazımının ve okunmasının kolay olmasıdır. Ayrıca tekrar kullanılabilir olması kodeks formunda olmasından dolayı kitabın icat edilmesine aracı olmuştur. İnsanoğlu geçmişte deriyi, elde edilen önemli bilgileri kayıt altına almak için yazı malzemesi olarak günümüzde ise ayakkabı, giysi, mobilya üretimi gibi alanlarda kullanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Bergama, deri, parşömen, usta

GİRİŞ

Bilinen tarihe göre Mısır Kralı, Bergama Kütüphanesi’nin kendi kütüphaneleri olan İskenderiye Kütüphanesi’ni gelişmişlik açısından geçmesini istememiş ve Anadolu’ya papirüs ihracatını yasaklamıştır. Bunun üzerine Bergama Kralı II. Eumenes’de yeni bir kâğıt icat edilmesi için emir vermiştir. Dönemin kütüphanecisi keçi ve oğlak derisi üzerine yazı işlemenin daha kolay olduğunu fark ederek parşömenin üretilmesine katkıda bulunmuştur. Bu sayede yeni bir kâğıt üreten Bergama Krallığı bunu bütün dünyaya duyurmuştur. Ne zaman üretildiği konusunda belirli bir tarihi olmayan parşömenin M.Ö 3. yüzyıl ve M.S 7. Yüzyılın sonuna kadar kullanıldığı bilinmektedir. Parşömen üretmek için alınan deriler öncelikle 12 saat kadar ıslatma işleminde bırakılarak derilerin ıslanması ve kirden ayrılması sağlanırdı. Daha sonra yoğun kireç CaCO3 çözeltisi içinde yaklaşık 10gün bekletildikten sonra kılları elle sıyrılarak alınırdı. Daha sonra daha az yoğunlukta kireç banyosu içinde yine 10 gün kadar bekletildikten sonra deriler yıkanarak gerilirdi. Deriler kuruduktan sonra da özel bıçaklarla et kısmından kazınarak temizlenirdi. Parşömenin hem et hem de cilt yüzüne yazı yazılabilmektedir. Görüldüğü üzere üzerinde yazı taşıyan parşömen sahip olduğu bu özellik sayesinde insanlık tarihine ışık tutmuş, birçok bilgiyi günümüze değin getirmeyi başarmış bir materyaldir. (Bayramoğlu & Yılmaz, 2018)

Antik dünyada uzun süre varlığını sürdüren papirüsün dayanıksız yapısı ve yalnızca rulo halinde kullanılabilmesi gibi nedenler parşömeni ön plana çıkardı. Parşömen ise papirüsün aksine katlanıp bükülmeye dayanıklı olma ve her iki tarafına da yazı yazabilme özellikleri ile günümüz kitap formunu mümkün kılan kodeks yani basit dikişli not defterleri şekline dönüşmesini sağladı. Böylece kitap ve ciltleme de ortaya çıktı. Halikarnas Balıkçısı olarak tanınan Cevat Şakir Kabaağaçlı’nın parşömenin ne denli önemli olduğunu vurgulayan sözleri son derece önemlidir: ‘Bergama kâğıdının icadı Gutenberg’in basımevini icadı kadar; belki de daha önemlidir. Zaten papirüs ile basımevi icat edilemezdi. Parşömen sadece bir kâğıt değildir. Aslına bakarsanız kitabın, cildin, yaprakla sayfanın icadıdır bu!’ Böylece bilim dünyasının yolunu aydınlatacak olan parşömenler, Bergama’nın simgesi durumuna geldi ve tüm dünyaya Bergama’dan yayıldı[1] Derinin üzerine yazı yazmak büyük bir zahmet ister. Bunu günümüzde Bergama’da yaşayan İsmail Araç yapmaktadır. Kendisi 2017 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Deri Tabaklama İcra dalıyla “Somut Olmayan Kültürel Miras Taşıyıcısı” ilan edilmiştir. Parşömen üretimini bütün dünyaya duyurmak için Yaşar Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo Televizyon ve Sinema Bölümü’nde sinema eğitimi alan Tayfun Belet, “M.Ö. 190’lı yıllarda Bergama’da bulunan parşömeni günümüzde üretebilen tek usta olan 83 yaşındaki İsmail Araç ve kadın çırağı Demet Sağlam’ın hikayesini, “Çırak” belgeseliyle anlattı. Aynı zamanda Bergama parşömenini günümüzde üretebilen tek usta ve kadın çırağının hikayesini anlattığı “Çırak” isimli belgeseliyle Uluslararası TRT Belgesel Ödülleri’nde Kültür ve Turizm Bakanlığı Özel Ödülü’ne layık görüldü. açıklama ve resim

PARŞÖMENİN BİLİM TARİHİNE KATKISI

İnsanoğlu gereksinim duyduğu bilgiyi elde etmek ve kayıt altına almak istemiştir. Elde edilen bilgileri bilgileri korumak, saklamak ve daha sonra dönüp tekrar bakmak için kullanılan yazı malzemeleri sadece bilgi taşıma aracı değil ticari amaçla da kullanılmıştır. Örneğin tarımda elde edilen ürünlerin miktarını, ne kadar satış yapıldığını, gelir-gider hesaplamaları kayıt altına alınmıştır. Bazı toplumlar bu yazı malzemelerini birbirleriyle paylaşmayarak gelişimlerini gizlemişlerdir. Bu sayede diğer toplumlardan önde olmayı düşünmüşlerdir. Elde ettikleri bu yazı malzemeleri sayesinde bilim adamlarının kendi topraklarına gelmesini sağlayarak, sahip oldukları şehirleri bilim merkezi haline dönüştürmeyi düşünmüşlerdir. Geçmişe dönülüp bakıldığında toplumların gelişmişlik düzeyleri sahip oldukları bilgi ile ölçülmüştü. Bilginin elde edilmesi, muhafaza edilip saklanabilmesi ve daha sonra o muhafaza edilen bilgiden insanların, faydalanıp ileriye yönelik adımlar atabilmesi insanlık tarihi açısından hep önem arz etmiştir. Bu anlamda da tüm toplumlar bu bilginin elde edilmesi, geliştirilmesi ve saklanması konusunda büyük mücadeleler vermişlerdir. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/429924 Türkiye’de parşömen dendiğinde ilk akla gelen Piri Reis’in haritasıdır. 1513 yılında Piri Reis tarafından yapılmış olan haritadaki bilgiler (tamamının nerede olduğu bilinmese de) eğer parşömen olmasaydı, belki de günümüze dek gelmeyi başaramayacaktır. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/568046 https://tarihturklerdebaslar.wordpress.com/2014/04/27/piri-reis-haritasi-ve-uzerindeki-notlar/ Bilginin önemli olması yanı sıra saklanıp korunması gerekir. İlk zamanlar insanlar bilgiyi saklamak için mağara duvarları ve taşların yüzeylerine resimler yapmışlardır. Yazının bulunmasıyla kil tabletlerin, ağaç kabukları ve yapraklarının üzerine yazmaya başlamışlardır. Zamanla yazı malzemeleri gelişerek bitkilerden üretilen papirüs yerine deriden yapılan parşömen kullanılmıştır. Parşömenin icadı üretilen malzemeden ötürü daha uzun süre bilgilerin saklanmasını ve korunmasını sağlamıştır. Bu sayede geçmiş zaman bilgileri gelecek nesillere aktarılmış ve bilimin gelişmesine katkı sağlamıştır.

İSLAMİYETTE PARŞÖMEN

İslâm dünyasında kâğıt üretimi yapan ilk tesis 178 (794-95) yılında Bağdat’ta kurulmuş, bu tarihe kadar yazı malzemesi olarak parşömen kullanılmıştır. İslâm’ın doğuşu sırasında Mekke ve Medine’de deri tabakçılığının varlığı bilinmektedir. Hz. Peygamber’in hayatıyla ilgili kaynak eserlerde yazı malzemesi olarak safran ve gül suyu ile boyanmış, inceltilmiş, terbiye edilmiş derinin (parşömen, rak) kullanıldığı, özellikle vahiy ve mektupların dayanıklı ve kalıcı olması sebebiyle parşömen üzerine yazılmasının Peygamber tarafından öğütlendiği, Halife Osman zamanında çoğaltılan mushafların da parşömen üzerine yazıldığı belirtilmektedir. Sonraki dönemlerde ilim ve sanat hayatında görülen canlanma ve yazılı kültürün gelişmesine paralel biçimde parşömen kullanımı yaygınlaşmıştır. Günümüzde, Hz. Osman dönemine ait olduğu ileri sürülen mushaf nüshaları dışında en erken yazmalar VIII. yüzyıla tarihlenen örneklerdir. Tarihleri kesin olarak bilinen İslâm el yazmaları IX. yüzyılın ortalarında yatay formatta parşömen üzerine kûfî hatla yazılmıştır. Şam Valisi Emâcûr için istinsah edilen 870-878 tarihli mushaf (TİEM, nr. SE 5463) günümüze ulaşmış ve parşömen üzerine yazılmış ilk örneklerdendir. https://islamansiklopedisi.org.tr/parsomen

SONUÇ

Parşömen insanlık tarihi için en önemli yazı malzemelerinden biri olmuştur. Dayanıklı, kullanışlı, taşınılabilir olması, her iki yüzüne de yazı yazılabilir olması parşömeni önemli bir yazı aracı haline getirmiştir. Birçok medeniyette üretildiği bilinmesine rağmen ilk olarak Bergama’da üretildiğinin kanıtlanması parşömeni oraya ait kılmıştır. Geçmişte birçok alanda kullanılmış olması günümüzde ise sanat, mobilya, ayakkabı, kıyafet gibi alanlarda kullanılıyor olması parşömenin hala ne kadar değerli olduğunu gösterir. Bilimin ilerlemesinde önemli rol oynamıştır. Üretiminin zahmetli olması ve bunu günümüzde sayılı kişilerin yapması parşömeni değerli kılar.

Kaynakça

https://tarihturklerdebaslar.wordpress.com/2014/04/27/piri-reis-haritasi-ve-uzerindeki-notlar/

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Cirak_poster.jpg

(2014, 07 21). https://haber.yasar.edu.tr/genel/bergama-parsomeninin-oykusu-odul-getirdi.html

Bayramoğlu, E. E., & Yılmaz, S. (2018, 01 06). Parşömenin Tarihi ve Dekoratif Kolleksiyonlar. Dergipark Akademi Sosyal Yayınlar Dergisi, s. 244-254. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/568046

Belet, T. (Yöneten). (2014, 07 21). ÇIRAK [Sinema Filmi]. Yaşar Üniversitesi Haber Portalı: https://haber.yasar.edu.tr/genel/bergama-parsomeninin-oykusu-odul-getirdi.html

Ermiş, N. https://www.izmir.art/tr/kulturlerin-aktarim-araci-parsomen

Küçükali, R., & Taşğın, Z. (2018, 02 23). BİLİM TARİHİNE KATKISI YÖNÜYLE “PARŞÖMEN KÂĞIDI”. Dergipark : https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/429924

Pavlis, N. E. (2022, NİSAN 22). İZMİR ART. İzmir Art Web Sitesi: https://www.izmir.art/tr/kulturlerin-aktarim-araci-parsomen

Yıldız, N. (2007). TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/parsomen